Di hîndekariyê de grîngiya zimanê zikmakî… Hesen Huseyîn Denîz
Di encama hewildanên hîndekariya kurdî ya li welatê Swîsre de, di dawiya
sala 2013an de, hîndekariya bi zimanê kurdî, li kantona Zûrichê bi
awayekî fermî hat pejirandin. Grîngiya vê fermîbûnê çi ye, ji
Kurdên li derveyî welêt dijîn re erêniyeke çawa tîne, zarokên Kurd
wê sûdeke çawa karibin jê bigrin û di sazûmana hîndekariya Swîsre de
grîngiya zimanê zikmakî çawa tê bidestgirtin hêjayî nirxandinê ye.
Li welatê me Kurdistanê bi salan e hîndekariya bi zimanê zikmakî hatibû
qedexekirin. Li Bakurê Kurdistanê bi tirkî, li Başûr bi Erebî (qismen
soranî-li aliyê Silêmaniye), li Rojhilat bi Farisî û li Rojava bi Erebî
(piştî şoreşê ev salek e bi kurdî) perwerde û hîndekarî dihat
dîtin. Ji bo vê zarokên kurdan ji zimanê dayika xwe zêdetir, zimanê
biyaniyan dizanîn û bikar dianîn. Ji bo vê jî zarokên Kurdan di
hîndekarî û perwerdekariyê de di asteke qels de diman.
Li welatên Ewropa, bi awayekî zanyarî-ilmî, li gorî encama lêkolîn û
tecrubeyên perwerde û hîndekariyê, derketiye holê ku zarokekî bi
zimanê dayika xwe baş zanibe, dikare zimanên din jî baştir têbigihêje.
Zarokên bi zimanekî biyanî mezin dibin, ji ber ku wî zimanî bi tevahî
tênagihêjin, pişt re dema li dibistanê dixwazin xwe li pêş bixin
zehmetiyan dikişînin. Lê yekî ku zimanê dayika xwe baş fêr bûbe,
çêtir dikare di perwerdehiyê de xwe li pêş bixe. Bi vê armancê li
welatên Ewropa û bi taybetî li Swîsre, û mijara nivîsa me, li Kantona
Zurichê grîngiyeke mezin didin ser hînbûn û bikaranîna zimanê dayikê.
Mamosteyên Swîsreyî her serê demekê bi malbatên xwendekaran re civînan
li dar dixin û ji wana re dibêjin ku bila bi zarokên xwe re bi zimanê
dayikê biaxivin û ger fêrgehên zimanê zikmakî hebin, bila zarokê xwe
bişîninê. Ev yek ne tenê ji bo fêrbûna zimanekî din, ji bo
tenduristiya ruhî-giyanî, ji bo serkevtina di jiyana kar û pîşeyî de jî grîng e.
Ji bo ev mijar baş were têgihiştin pêwîstî bi vegotin û danasîna
sazûmana perwerdehî ango hîndekariya Swîsre heye.
Li Swîsre zarok hîn ji 3-4 salî ve dest bi perwerdehiyê dikin. Her sê
salên destpêkê wekî „Hêlîna Zarokan-Bexçeyê zarokan“ tê
binavkirin û şandin an neşandina zarokan serbest e, lê kanton destekê
dide malbatan û pêşî li ber wana vedike ku zarokên xwe bişînin van
deran û pirahiya malbatan jî dişînin. Zarok li hêlîna zarokan bi rêka
lîstik, wêne, çîrok, helbest, muzîk û hwd. fêrî ziman û jiyanê
dibin. Di van her sê salan de ji dayik û bavê zarokan re dibêjin ku li
malê bila zarok bi zimanê zikmakî bidin û bistînin. Bila dayik û bav
berya raketinê ango di demên vala de ji wana re çîrokên bi zimanê
zikmakî bixwînin. Ger hebe, bişînin hêlînên zarokan ên bi zimanê
zikmakî û dixwazin zarok zimanê dayika xwe li kêleka zimanê almanî baş
bigrin. Dibêjin ger zarokek li malê bi zimanê dayika xwe biaxive û were
dibistanê bi zimanê almanî biaxive ev yek nabe nakokî, berûvajî wê
dewlemendiyekê bide zarok û serê wî-wê baştir kar bike.
Di nava zagonên xwe yên hîndekariyê de Swîsreyî vê xalê wekî
HSK(Heimatliche Sprache und Kultur-Zimanê Zikmakî û çanda Welêt) bi nav
dikin. Ji bo meşandina hîndekariya bi zimanê zikmakî ev saziya bi navê
HSKê çêkirine û bi rêka perwerdeya pedagojîk a mamosteyanên, bi rêka
civînên bi malbat û mamosteyan re, bi rêka destekdana manewî,
brokratîkî û cihê fêrgehan û her wekî din alîkariya li pêşxistinê dikin.
Di naveroka vê saziya HSKê de ji bo xala zimanê zikmakî wiha tê nivîsîn:
„Agahdariyên ji bo malbatan:
Gelek mirov îroj di nava danûsitendineke pir-çandî de dijîn. Ev yek
qasî jiyana taybetî di jiyana rojane ya kar û xebatê de jî wiha ye.
Destekdana pirzimanî û ya danûsitendina navbera çandan, ji ber vê yekê
girêdayî erkên grîng ên li dibistanê ne. Ev armanc bi hîndekariya
ziman û çanda zikmakî ya ji aliyê serkariya perwerdehiyê tê destekdan
ve jî tê şopandin. Li kantona Zurichê niha nêzî deh hezar zarok û
ciwan, vê derfetê (derfeta hîndekariya bi zimanê zikmakî) bikar tînin.
Hîndekariya HSK çi ye?
Li kêleka hîndekariya li dibistana seretayî ya gelek zimanên ne-elmanî
ne; ji pêşniyara hîndekariya ziman û çanda zikmakî (HSK) pêk tê. Di
hundirê vê hîndekariyê de, zarok û ciwanên xwediyê du zimanan,
jêhatiniyên ji zimanê dayikê (zimanê zikmakî) tên, pêş de dibin.
Derveyî vê yekê, di derbarê çanda welatê xwe de (mînak: li ser dîrok,
erdnîgarî, wêje û kevneşopî) dibin xwedî agahî.
Fêdeyên hîndekariya HSKê
- Zarok û ciwan jêhatiniyên xwe yên zimanê zikmakî, bi rêka xwendin û
nivîsandinê ji aliyê têgihiştin û axivtinê ve xurt û kûrtir dikin.
- Yeke/yekî zimanê zikmakî baş zanibe, wekî zimanê duwemîn almanî û
zimanên din ên biyanî hêsantir hîn dibe.
- Zanîna di asta pêş de ya bi zimanê zikmakî, alîkariyê dide parastina
têkiliyên bi malbat û xizmên xwe re.
- Xurtbûna di zimanekî din de jî, di jiyana kar û xebatê de ji mirov re
bi awayekî erênî dibe alîkar.
- Jêhatiniya zimanzaniyeke xurt û çê, têkilîdanîna bi welêt re
hêsantir dike. (ji bo berdewamkirina xwendina dibistanê, ji bo vegera
welêt, ji bo kar û xebatên pîşeyî)
- Hîndekariya HSKê bi gelemperî asta serkevtina hînbûnê ya li
dibistanên fermî ya wekî xurtkirina baweriya bi xwe û zanîna li ser cîhanê diparêze.
- Zarok hîn dibin ku çanda welatê dayik û bavê xwe baştir nas bikin û
dîsa hîn dibin zêdetir bala xwe bidin ser têgihiştina rewşa xwe ya li
Swîsre. Ev parastina jêhatîbûnê dike ku bi çandên cûr bi cûr re
bide û bistîne û bi civakê re bike yek.
Wekî li jorê tê dîtin, sazûmana hîndekariyê ya Swîsre him
lêkolîneke baş li ser zimanê zikmakî û fêdeyên wê kiriye û him jî
grîngiyê dide ser lipêşxistina vê kar û xebatê.
Zarokên di hêlîn ango bexçeyê zarokan de wiha dest bi fêrbûna du
zimanan dike, di dema dibistana seretayî de jî li fêrgehên HSKê him
hînbûna zimanê dayika xwe û pê re hînbûna çand, dîrok, erdnîgarî
û nirxên welatê xwe fêr dibe û him li dibistana Swîsre çand, dîrok,
ziman û nirxên Swîsreyî fêr dibe. Ev yek ji destpêkê ve rê li ber
zarokan vedike ku li hemberî neteweyên din, çandên din, zimanên din
bibin xwediyê xweşbîniyekê, hez ji pirçandîbûn û pirzimanîbûnê bikin.
Li welatên dagirkerên Kurdistanê, tê zanîn ku li hemberî neteweyên
din, gelên din, zimanên din bêdiyaxiyeke mezin heye û ev yek dibe sedema
pevçûn û dijminahiyên mezin. Lê li welatê Swîsre bi sedan gel bi hev
re dijîn û qet pev naçin, şer nakin û li hemberî hev rêzdar in. Li
pirahiya kantonên Swîsre, di trênan de, di otobusan de bi çar zimanan
bang tên kirin; Elmanî, Frensî, Îtalî û Ingilîzî. Ji xwe li kantonên
ku him bi Frensî him bi Elmanî diaxivin, li ser dikanan, li ser saziyan, li
sitesyonan, li dibistanan bi du zimanan tê nivîsandin û kes ji vê yekê
aciz nabe, berûvajî her kes ji vê yekê kêfxweş e. Pirahiya Swîsre hîn
di temenê xwe yê neh deh salî de fêrî du-sê-çar zimanan dibin. Ev yek
jî dike ku serê wan zêdetir kar bike û her wiha bi gelên din re têkilî
û peywendiyên baştir saz bikin.
Di vê çarçoweyê de ger em werin ser rewşa kurdan, emê di warê ziman,
çand, nirxên kurdewarî û destekdan û lipêşxistina van de qelsbûnekê
bibînin. Li Swîsre Kurdên ji her çar parçeyên welêt koçber bûne û
hatine hene. Lê pirahî li Bakurê welêt hatine. Pey re ji Başûr, ji
Rojava û ji Rojhilat. Yên ji Bakur hatine ji sedema polîtîkaya
asîmîlasyona dewleta Tirkiyê, pirahiya dayik û bavan asîmîle bûne û
di nava xwe de bi zimanê tirkî diaxivin. Dema zarokek ji wana re çêdibe,
bi awayekî asayî bi zaroka xwe re jî bi tirkî diaxivin û zarok tevî ku
ne li Tirkiyê mezin dibe jî, ji pêla asîmîlasyona Tirkitiyê nasibê xwe
digre û bi destê malbatê tê asîmîlekirin. Mirov dikare vê yekê wekî
nexweşiyeke lareş/kangrenê bi nav bike. Malbat xwe ji vê nexweşiya
asîmîlasyonê sax nakin û vê nexweşiyê her gav vedigrin derûdora xwe
û zarokên xwe.
Beşek malbatên ji Bakur hatine jî di malabata xwe de bi kurdî diaxivin,
bi zarokên xwe re jî bi kurdî diaxivin û kêm be jî ji ber bayê asîmîlasyonê filitîne.
Yên ji parçeyên din (Başûr-Rojava-Rojhilat) hatine, herçiqasî di
malaba xwe de bi kurdî diaxivin û li irf û adetên kurdî xwedî
derdikevin jî, hatina Ewropa ji xwe re wekî bextewariyeke dewlemendbûn û
gihiştina jiyana xweş dibînin û bi vê sedemê pirahî grîngiyê nadin
ser hîndekariya zarokên xwe ya bi zimanê zikmakî, bêhtir xwe bi ber
pêla sazûmana dewletê ve beridin ku ev pêl wana bi ku ve bibe ne diyar e.
Gelek caran jî ev pêl wana ji çand û zimanê kurdî dûr dixe, di nava
sazûmana sermayedar de dihilîne. Mînak; hijmara zarokên tên fêrgeha
zimanê soranî li tevahiya Swîsre deh zarokan derbas nake. Lê bi sedan
malbatên ji herêma Soran hatine hene. Dîsa tevî ku konsolateke ango
nûnertiyeke Herêma Federe a Kurdistanê li Swîsre fermî heye,
hîndekariya bi kurdî nameşîne û di plan û bernameya wê de xebateke
wiha heta niha nayê dîtin. Dîsa ji bo kurdên ji rojhilat û rojava hatine
jî vekirina fêrgehên zimanê zikmakî û şandina zarokên xwe kêm ango tineye.
Ev rewşa qels ji bo kurdan kêmasiyek e. Li derveyî welêt ji bo zarokên
Kurdan nehilin, asîmîle nebin, ji çand, dîrok, ziman û nirxên netewî
dûr nekevin, divê bi destekdana malbat, rêxistin, partî, saziyên kurdan
û konsolat ango nûnertiya herêma federal a Kurdistanê û zarokên Kurd li
fêrgehên zimanê zikmakî bên perwerdekirin û cihê perwerdekirina yekem
jî divê malbat bi xwe be. Lê mixabin ev yek lawaz e.
Di vê zanîn û çarçoweyê de bi hatina min a Swîsreyê re ku ev şeş
sal dibe, bi derfetên xwe yên ji tinehiyê me grîngî da ser hîndekariya
kurdî. Li kantona Zurichê ku grîngiyeke mezin didin ser zimanê zikmakî,
hîndekariya bi kurdî-kurmancî ne fermî bû. Berya çend salan ji aliyê
Kurdekî Soran ve diyalekt ango zaravayê soranî hatibû fermîkirin, lê
kurmancî ango Bahdînî û dimilkî negihiştibû fermiyetê. Di rastiyê de
pêwîstî bi fermîkirina hîndekariya hemû diyalekt ango zaravayên kurdî
hebû. Li ser vî bingehî hewildanên me çêbûn. Di encama xebatên me
yên hîndekariya pênc salan de li nêzî deh bajarên Swîsre me fêrgehên
zimanê kurdî damezirand, li van fêrgehan bi dehan zarokên kurdan hînî
zimanê dayika xwe û çanda welatê xwe bûn. Dîsa ji bo kesên mezin,
dayik, bav û kesên biyanî jî me qurs vekirin û ew jî fêrî kurdî
bûn, kurd û Kurdistan nas kirin. Niha di rewşa îroj de li pênc bajaran
hîndekariya zimanê kurdî bi qasî 80 zarok û 30 kesên mezin ji aliyê 6
mamosteyan ve wekî neh refên cuda tê meşandin. Di rojên pêşiya me de
emê fêrgehên nû vekin û wê ev hijmar zêdetir bibe.
Dîsa wekî li destpêkê jî me got, di encama van xebatên me yên
hîndekariyê de li kantona Zurichê hîndekariya bi zimanê kurdî fermî
bû. Ji serê sala 2014an û şûn de wê kurdên li Kantona Zurichê dijîn
ku zêdeyî bîst bajaran digre nava xwe, wê karibin li ser malpera saziya
hîndekariya kantonê zarokên xwe ji bo zimanê dayikê qeyd bikin. Wê ji
dibistanên zarokên wan lê bi almanî dixwînin karibin daxwaza
hîndekariya bi zimanê zikmakî bikin. Saziya hîndekariyê wê ji bo ev
daxwaz pêk were li dibistanên xwe refan veqetîne û bixe bin xizmeta
zarokên kurd. Û ya herî grîng jî deq (puan) ango notên zarok ji dersên
kurdî bistînin, wê rasterast tev li deq-notên dersên wan ên din bên
kirin. Yanî ger zarokek di dersa kurdî de pêşketî be noteke baş
bistîne wê tesîra xwe bi awayekî erênî li ser qerneya wî bike, ji bo
refa xwe bi serkevtî derbas bike wê jê re bibe alîkar.
Bi vê armancê ji bo pêşdebirina hîndekariya kurdî me bi navê Komeleya
Hîndekariya Kurdî saziyek damezirand û bi navê www.zimanêkurd.org
malpêrek saz kir. Xwendekar û dayik û bavên wan dikarin li ser vê
malperê xwe fêrî kurdî bikin û her wiha bi rêka Komeleya Hîndekariya
Kurdî daxwaza vekirina fêrgehên kurdî û şandina mamosteyên kurdî
bikin. Dîsa bi vê armancê me du pirtûkên fêrbûna kurdî ji bo zarokê
4-6 salî û zarokên 7-12 salî amade û çap kir. Li fêrgehên xwe em li
ser van pirtûkan dersan didin. Ev pirtûk jî li gorî hîndekariya
pedagojîk û nirxên kurdewarî û fêrbûna hêsan a zimanê kurdî hatin
amdekirin. Di rojên pêş de em di nava amadekariyan de ne ku hijmara
xwendekar û fêrgehan zêdetir bikin û herwiha pirtûkên nû yên
hîndekariyê werin amadekirin û çapkirin û bi vî awahî xebatên zimanê
kurdî yên li Swîsre gavake din li pêş bixin.
Wekî xaleke dawîn dixwazim bînim ser zimên ku niha li Swîsre-Kantona
Zurichê bi 28 zimanên zikmakî zarokên biyanî fêrî zimanê dayika xwe
dibin. Kurdî li ser vana zêde bû û hijmar gihişt 29an. Ji van 29 zimanan
derveyî zimanê kurdî yên din tev ji aliyê konsolatên wan welatan ve
tên destekdan. Mesrefên fêrgehan û mamosteyan konsolat didin. Lê mixabin
ê kurdî nayê dayîn, tevî ku konsolat ango nûnertiyeke Herêma Federe ya
Kurdistanê heye. Em hêvî dikin ku piştî vê biryara fermîbûna zimanê
kurdî ya li Kantona Zurichê, konsolata Herêma Federe ya Kurdistanê ya li
Swîsre jî hîndekariya zimanê kurdî hilgire nava plan û bernameyên xwe
û alîkariya diravî, perwerdehî, manewî û bi her awahî bike ku zimanê
me li welatên biyanî zêdetir were nasîn, mirovên kurd ji asîmîlasyonê
werin dûrxistin û nirx û çanda me ya netewî bijî.
Yên dixwazin di derbarê zimanên zikmakî yên li kantona Zurichê de
agahiyên berfirehtir bixwînin, ji malpera saziya hîndekariya Kantona
Zurichê dikarin li ser vê girêdankê sûd bigrin:
herwiha ji bo têgihiştina sazûmana hîndekariya Swîsre jî ji vê şemayê wê karibin sûd bigrin:
Hesen Huseyîn Denîz
Nivîskar û mamosteyê zimanê kurdî ê HSKê
- 2807 reads
