جیھان رۆژ
جیھان رۆژ: بھارا رۆمانا کورد تێ لێ گەرەک مەرڤ ھای ژ لەھیان ھەبن…ھەڤپەیڤین: دەمھات دێرکی
گەلەک جارا، مرۆڤ دخوازێ رۆمانڤیسان ناس بکە، ژیانا وانیا دوھی و ئیرۆ، بەرھەمێن وان بخوینە یان لێکۆلین بکە. لێ دەما یەکسەر لگەل وان روونە یان گوھداریا وان بکە کو ئەو بەھسا خوە و ژیانا خوەیا بەرھەمداریێ دکن واتە و چێژا وێ جودایە. ئەم وەکە رۆژنامە ئەڤرۆ، مە خوە گھاندە رۆماننڤیسێ کورد جیھان رۆژ و مە ئەڤ ھەڤپەیڤین لگەل پێکانی.
لێ بەری دەریێ ڤێ ھەڤپەیڤینێ ڤەکم ب کورتی، دخوازم جیھان رۆژ ب خوەندەڤانێن رۆژنامە ئەڤرۆ بدم نیاسین. رۆماننڤیسێ کورد جیھان رۆژ ژ وەلاتێ بەرف و سەرمایێیە، ئەو ل گوندێ ئیناقایا گمگما مووشێ ل باکورێ کوردستانێ ل سالا ١٩٦٥ ئان دە ژ داییک بوویە. ھەتا دبستانا ناڤین و ئامادەھی ل گمگمێ خوەندیە. ژ سالا ١٩٩٣ێ وەرە بەرھەمێن وییێن ب زمانێ داییکێ د گەلەک رۆژنامە و کۆڤاران دە ھاتنە بەلاڤکرن.
بەرھەمێن وی یێن چاپکری
ھەلبەست: راتیکا، ئاقل دچە سەودا دمینە، ئاڤ و بەرف، شاییر و دەفتەر
چیرۆک: مەیمان، دەریێ چیرۆکێ، سەھنە
رۆمان: گیتارا بێ تێل، مەشا مۆریان، پەردە، سەرکێش، ھورجاھل، رەش، مالا باز، ئارمۆنیکایا ھێشین، شەشاقل
جەرب/پەخشان: ئەدەبییاتا مۆدەرنا کوردی
- برێز جیھان رۆژ، وەک دەستپێک، وە دەست ئاڤێتە ھەلبەستێ و جارنە ژی نڤیساندنا چیرۆکێ، لێ ب دەمێ رە دەرباسی ناڤا جیھانا رۆمانێ بوویی، گەلۆ ھەلبەست و چیرۆک ئێدی ژبۆ وە بێ واتە بوو یان وان تو نەما تێر دکری، ئەگەر چ بوون؟
- ھەلبەست و چیرۆک ژ بۆ من ھەر ب واتە نە. شەش مەھێ زڤستانێ، رەوشا ژییانێا دژوار، دەنگبێژی، شەڤێن زڤستانێێن کوور و دوور، گوھدارییا ل چیرچیرۆک، دەستان و ئەفسانەیان بوون سەبەب ژ ئالی ھیس، ھەست و خایلەیان ڤە دل و ھشێ مە تژە بە. ژ بۆ ئەم شوون و شۆپێن ژییانا راستەقین و باندۆرا وێ ژ بیر بکن، ئەم ب پەی جیھانێن خەیالی دکەتن، و مە ھەر تشتی ل گۆری خوەزی، خەیال و ھشێ خوە ساز دکر، ئەم د ناڤ وێ جھانا سازکری دە دژییان، ب گۆتنەکە دن، ئەو جھانا ئاڤاکری بۆ مە ئالتەرناتیفەک بوو، ھێڤی و چارەیەک بۆ تەسەلییێ بوو. رۆمان وێ دەرفەتێ ددە دا کو د نڤیسەڤانیێ دە ژی مەرڤ کاربن جیھانێن نوو بسێورن، ژیانا رابردویێ وا کولتوری، فۆلکلۆری د، ژ ئالی دەنگ و رەنگێ خوەسەری خوە ڤە، ژ ئالی ڤەگۆتنێ ڤە بژی و ب ئەدەبیاتا دونیایێ رە بۆ خوە بکە جیھان و بگھژینە خوەندەڤانان.
- نەخوە تو د ئەدەبیاتا کورد دە شاخێ رۆمانێ وەکی شاخەک ب دەرفەت دبنە؟
- بەلێ. ژ سەوت، راستییێن دەنگبێژیێ، ژ ئێش و ژ میراتەیا کلاسیکان ھەلبەست ژی تێرا خوە شاخەکە ب دەرفەتە. من د رۆمانا مالا باز دە وەلاتێ کوردان وەکی وەلاتێ دەستانان ئانیبوو بیرا خوەندەڤانان. راستیێن دەستانی و دەستانێن مینا ممەێ ئالان، سیابەن و خەجێ، دەروێشێ ئەڤدی… ژ بۆ رۆمانووسیێ ژ ئالی تەکنیکی و ئاڤاکرنێ ڤە کەلووپەلێن مھتەشەمن کو مەرڤ کاربە بۆ رۆمانا مۆدەرن ژی سوود ژێ بگرە. ئالیێ شکلیێ مەمێ ئالان د تەشەسازیا رۆمانێ دە ھەر ل بیرا منە، وەکی دەرفەتەکە مەزن دبنم کو ئیرۆ ل دونیایێ ئەدەبییاتا ئەمەریکایا لاتینی ب تایبەتیا خوەا “ئەدەبییاتا خوەشراز”(رەالیزما ئەفسوونی) ل دونیایێ ب ناڤ و دەنگە. مەمێالان ب وێ تایبەتیا خوەا ھۆناکی و سێورینی ڤە پر بالکێش و ھێژایە.
وەختێ ل رۆمانێ دفکرم، د ھەمان دەمێ دە ھەول ددم، ب رەنگ، دەنگ و دەرفەتێن کوردی، فۆلکلۆرێ وێن ڤەبێژەریا د چاندا دەڤکی دە، ل سەر رێیا مۆدەرن رۆمانان بنڤیسینم. ھەیا نھا من دیت، ب تەڤی، قەدەخەیا ل سەر کوردی، بێدەرفەتیێن دەما مۆدەرن ژی، تێکلیێن کوردی و راستیێن من بەھس کری د رۆمانێ دە ھن زەمین و دەرفەتان پێشکێشی مە دکن.
- ئیرۆ رۆمانا باکورێ کوردستانێ د چاڤێ جیھان رۆژ دە چا وایە و د کیژان ئاستێ دەیە؟
- بۆ ئاستێ سەکنا جییێ مەرڤ و بەندەواری دییارکەرن ھەلبەت. وەختا رادھێژم رۆمانەکێ، مەرەق دکم بێ کا ب تەڤی دەرفەتێن رۆمانا دونیایێ، ژ کوردی و ژ ژیانا کوردی، ژ رەنگ و دەنگە ڤەبێژێری ڤەگۆتنا کوردی چ ھاتیە تەڤلیکرن دا کاربە رەنگەک ل رۆمانووسیا جیھانێ زەدە بکە، گەر زێدە نەکە ژی ژ وێ ھێلێ ڤە بالێ بکشینە.
رۆمانن ب قالکرنێ و ب قالب، ئیفادەیێن رۆژانە و ژ ئالی شکلی ڤە تو نووبوون تێ دە نینن و ژ ئالی نۆستالژیێ ڤە دکارە بالا خوەندەڤانێن نوو بکشینە ھەنە.رۆمانێن ل سەر تەخلیدا رۆمانا دونیایێ تەنە نڤیسین و مخابن پری جاران ب زمانێن دیتر د ھش دە ھاتی نڤیسین و مەرڤ دکارە بەژە وەرگەرە تێنە دیتن.رۆمانێن ل سەر سەکنێن ئیدەۆلۆژیک ھاتی نڤیسین مژارن. رۆمانێن راستەراست ل سەر ئینشاکرنا رۆمانا کورد و ب مەخسەد تەنە نڤیسین نە کێمن. کێم بە ژی، ھەولا رۆمنووسیەک وسا ھەیە تەڤی میراتەیا رۆمانا دونیایێ، ب دەرفەتێن کوردی و ب رەنگێن خوەسەر شکل دگرن ژی ھەنە.
- رۆمانا کوردی ھەتا چ رادەیێ باندۆرا خوە ل جڤاکا باکورێ کوردستانێ کریە د وارێ گوھارتنێ دە؟
- خوەندەڤانیا باکور ب پرانی خوەندەڤانیەکە ب پاشخانەیە. د ھەمان دەمە دە خوەندەڤانێن ئەدەبیات و رۆمانا ترکی نە ژی، ژ ئالی جڤاکی و سییاسی ڤە، رەوشەنبیری ڤە ھەر ل خویا نن لێ ژ ئالی کوردی، چاند و ئەدەبیاتا کورد ڤە بیانیبوونەک ھەیە، ب گەلەمپەری ئەو بیانیبوون دبە سەبەب رۆمانێن ل سەر ھەولا ھونەری و ئەدەبی ھاتی نڤیسین ب وان گران وەرن. ل ھێلا دن ئەم بەھسا ئەلەقەیەکێ دکن؛ مسال مەرەقەکە زێدە ل ھەمبەری رۆمانێن ل بەشێن دیترێن کوردستانێ ھاتی نڤیسین ھەیە، ژ گوھەرینەکە بەربچاڤ زێدەتر، ھەولا ناسینێ ھەیە، رەوشەکە پرس تێ دە پرن تێ مژارە.ا ھەری موھیم، ئیرۆ رۆ ، ئێدی تێ باوەرکرن کو کورد ب کوردی رۆمانان دنڤیسینن، ئەو بەشێ جڤاکێ د شیرۆڤە و نڤیسێن خوە دە بەھسا رۆمان و رۆمانووسان دکن، گوھەرینەکە ھێژایە.
- بۆ زمانەکی، وەلات ئان ژی ملەتەکێ رۆمان تێ چ مەھنێ؟
- ئالی زمان ڤە، تێکلیێن زمێن، دەرفەت و زەنگینی، کێمانی ، رەوش، رەنگە زمێن تێ دیتن، وەکی رەنگەکی ژ زمانێن دیترێن دونیایێ دەرفەتا ڤەگۆتنێ و تێکلیان ب دەست دخە. ب تێکلیا ب زمانێن دیترە، ھەتا ب تێکلیا دن ئاڤ زاراڤایان رە دەرفەتێن ئیفادەیێ ب دەست دخە، خوە نوو دکە، ژیانا مۆدەرن و قادا تەکنۆلۆژییێ زووتر دناسە.
ل دونیایێ ئەدەبیات، کولتور پر موھیم تەنە دیتن.باندۆرا وێ ژ ئابۆرییێ بگرە ھەیا ل گەلەک شاخێن دیتر ھەیە.
ب تەڤی دەولەتا ئۆسمانی ھەیا نھا شەسد سال تەمەنێ دەولەتا تورکی تێ ھەسێبکرن. سەرۆکوەزیرێ ڤی دەولەتێ، چەند جارن وەکی رەوشەکە پر موھیم و لەزگین و وەکی لخوەموکرھاتنەکێ دبێژە، “ئەم د وارێ کولتوری دە کێمن.”! پر موھیمە، تێ وێ مەھنێ بێ کولتور، ئەدەبیات و خەباتێن نڤیسکی ل دونیایێ ژ بۆ تێکلیێن ناڤدەولەتی و پێشکەفتنێ چقاس موھیمن و ھەتا دەست پێ کرن بیانەلان چێبکن.
ژ سەمبۆل و ھن تێکلیێن شارستانیێ بگرن ھەیا ھلبەرینێن د چاندا دەڤکی دە کوردی ب دەرفەتە، ل ئەردنیگارەیک ب دەرفەتە؛ ژ کەشتیا نوھ بیگرن ھەیا گلگامێش، ژ تێکلیێن ب سۆمەری، ئاکادی رە بگرن ھەیا تێکلیێن ب چیرۆکێن ھەزار و شەڤەکێ رە، ژ دەنگبێژیێ ھەیا مووزیکا ھەورامانێ، ژ ئالی باوەریێن جودا ڤە ئەدەبییاات کوردا نڤیسکی ل سەر چلکانی و ھەزارکانیانە.ا موھیم ئەوە، مەرڤ کاربە تێکلی ب ئەدبەییاتا دونیایێ رە ل سەر راستیێن ئەدەبیاتا دونیایێ ساز بکە و قادا کولتوری دە ژی ب ئیدیا بە و ژ وان میراتە و چاڤکانیان سوود وەربگرە. میسال، من ل فۆتۆگرافان نھێریبوو، شاخ و گەلیێ زاخۆیێ، ئامەدیێ داکرە وەکی مەکانێن بالکێش بۆ ھن چالاکیێن کولتوری ژ نھادە ب پرۆژە بە. باشە، بلا ئەدەبییاتەکە پۆلیتیک، ئیدەۆلۆژیک ھەبە، ئەو راستیێن خوە بژی لێ ئەدەبیاتا دونیایێ، تێکلیێن ب وێ ر ئەپر موھیمن. ئەدەبییاتەکە ب وی ئاوایی داکرە ببە سەبەبە گەلەک دەستپێکان. من وەختەکێ لێ کر کو ژ بەر گەلەک سەبەبان کورد ملەتەک سەکولەرن. ل باکور ئەو ھات گەنگێشین لێ نە ل سەر ئەساسەن کولتوری و ئەدەبی، باوەری و تێکلیێن تاریخی، د چارچۆڤەیا پۆلیتیکایێن رۆژانە دە ھاتە گەنگێشین. ئەو زەمینا ژ ژیانا رەنگین و ب تەھەموول دکارە د رۆمانێ دە ژی ببە دەرفەت، ببە تایبەتی!
من د سالا ٢٠١١ ئان دە ل فووارا کتێبان گۆتبوو، گەر رۆمانووسەک مەشھور ل سەر ھەسکیفێ بنڤیسییاێ ھەسکیف د بن ئاڤێ دە نەما. مەرڤ دکارە بێژە گەر رۆمانەکە رۆمان ل سەر ئەنفالێ بھاتا نڤیسین و ل زمانێن دیتر بھاتا وەرگەراندنێ ل دونیایێ ناڤوودەنگ بدا. ھەروھا تراژەدیێن ڤان سالێن داویێن ب سەرێ ژنێن کوردێن ئێزدی دە ھاتن...
ھوکمێ رۆمانێ ژ ھوکمێ مەدیایێ نە کێمتر و ھەر وھا بۆ تێکلیێن ب مۆرڤاھیێ رە بۆ ژیانەکە مۆدەرن و خوەش ژی رۆمان موھیمە. دەنگبێژی و چیرۆکبێژی د ھەمان دەمە دە دبوون سەبەب ھوکمێ ئێشێ ل باڤووکالێن مە کێم بە، ئەو کاربن ب ئاوایێن جودا ل ژیانێ بنھێرن، دل و ھشێ خوە بەرفرەھتر بکن. چاندا نڤیسکی، رۆمان، تێکلیێن ب ئەدەبیاتێ رە، ب ئەدەبیات دونیایێ رە ژ ھێلێن وسا ڤە ژی ئەساسن.
- ژ مێژ دە تو د ناڤا وێژەیا کوردی دەیی، گەلۆ ئەم دکارن بێژن ئەڤ کار ژێدەرێ ژیانا تەیە، یان نا سەدەم چ نە؟
- ژێدەرێ ژیانا منە. د خۆرتانیا خوە دە، رۆژەکێ وەختا من رۆمانەکە ئاناتۆلە فرانجە خوەندبوو، وێ کێلیێ من گۆتبوو، جھانا من ئەڤ جیھانە، ژ وێ رۆژێ شوون ڤە ئەو ھن پرسەن ئەرژەنگێن من بەرسڤا وان بدەست نەدخست، ل پەی خوەندنا وێ رۆمانێ من ھن بەرسڤ ب دەست خستبوون.
- د ژیانا تەیا نڤیسکاریێ دە تو دکاری بێژی ئەز گھامە مافێ خوە د وارێ کەد و خەباتێ دە، یان نەمافی ل تە ھاتیە کرن؟
- ژ پەیڤا ماف، ژیانا خوە فەھم دکم و دکارم بەژم تێرا خوە گھام مافێ خوە چمکی تەڤی راستیێن ژیانا کوردان ئەدەبەییات بوو سەبەب ژیانا من ھەر زەنگین بە. ئاریشەیێن نڤیسکارییێ ھن راتسیێن دن دھێلم ل دەرا ھان. خوەندەڤانەکی ھێژا رۆمانا من پەردە خوەندبوو. ژ ئمن رە پەیام شاندبوو و گۆتبوو، پشتی خوەندنا پەردێ تێکلیێن منێن مالباتی خوەشتر بوون! ھورگلیێن وسا نێزکاھیا ل رۆمانێ و ل مافان دیار دکە.
- گۆتنە وەا داوی ھەبە، کەرەم بکن.
- وەختا من رۆمانا مالا باز دنڤیسی، د لێکۆلینان دە ھای ژێ چێبووم میرێ بەدلسیێ ئەڤدالخان بۆ زانیار ل بەدلسیێ بمینن گەلەک دەرفەت پێشکێشی وان کرنە. ئیسمایل ئەبول ئیز باڤێ سیبەرنیتیکێیە. دونیا ئیرۆ ل سەر فکرەن ئافرینەر و نوو دمەشە. ئەدەبییات، خوەندن، نڤیسین ھەر ل بیرا مەرڤ بەچ. دڤێ ئەم پر ھەساس بن میراتە و چاڤکانی ھ نەھاتنە ژ بیرکرن. نفشەک دو نفشێ ل دووێ ژ ئالی کولتوری ڤە بێبنگەھ و بێزەمین بمینە مخابن. ئیدیایا زمان و کولتورا کورد دژین ئان ژی باوەریێن جودا لێ دژین وەکی بەخێچەیەکە ل کێلەکا بەخچەیێن دیترێن دونیایێ بۆ مە نە ئیدیایەک گران و بێبنگەھە.
بھارا رۆمانا کورد تێ لێ گەرەک مەرڤ ھای ژ لەھیان ھەبن!
- گەلەک سپاس ژبۆ بەرسڤان.
- ئەز سپاسییا تە و رۆژناما ئەڤرۆ دکم کو ھوون دبن سەبەب ئەز کاربم دەرفەت ب دەست بخم دا سلاڤەکێ ل خوەندەڤانێن وە بکم..
ژێدەر رۆژنامەیا ئەڤرۆ ھەژمار ٣١٢٦/٢٠٢٢.٤.١٠
- 883 خوێندنەوە
