مەلای "جزیری" دەنگی هەڵبەستی کوردییە

مەلای جزیری لێدانی دڵ و هەستەکانە لە شیعری کلاسیکدا. مەلای جزیری ساڵی ١٥٦٥ لە جزیری بۆتان لەدایک بووە. ناوی "ئەحمەد"ە و لە شیعردا نازناوی "نیشانی، مەلێ و مەلا"یە و لە سەدەی ١٧دا ژیاوە. مەلا ئەحمەد جزیری لەسەر دەستی باوکی (شێخ محەممەد) دەستی بە خوێندن کردووە و لە مەدرەسەی "هەکاری و عیمادی" درێژەی بە خوێندن داوە.

دواتر لە ئامەد لەبەر دەستی مەلا "تەها" خوێندنی تەواو کرد و لەوێ مۆڵەتەکەی وەرگرت. دوای وەرگرتنی مۆڵەتەکەی لە ئامەد مامۆستایەتیی کرد و دواتر دەچێتە "حەسکیف" و لەوێ مامۆستایەتی دەکات. مەلا لە تەمەنی ٣٠ ساڵییەوە دەست دەکات بە نووسینی شیعر. پاشان دەچێتە جزیر و دەچێتە مەدرەسەی بەناوبانگی "مەدرەسەی سۆر" ​​و هەتا مردنی لەوێ سەیداتی دەکات.

مەلای جزیری لە ئەدەبی کلاسیک بە زاراوەی کورمانجی وەک پێشەنگ دێتە ئەژمار. دیوانەکەشی جێگایەکی تایبەتی هەیە. دیوانەکەی کە لەلایەن "ئەمین نارۆزی" ئامادە کراوە، لە ١٢٣ شیعر پێک هاتووە. بەڵام هەندێک سەرچاوە باس لەوە دەکەن کە شیعرەکانی لە ١٣٧ شیعر پێک هاتوون. پێدەچێت کۆی بەرهەمەکانی زیاتر لە دوو هەزار بەیت بێت. زۆربەی شیعرەکانی غەزەل و قەسیدەن. ئەو شیعرانەی جزیری دەینووسی، لە ئەدەبیاتی کوردیدا خاوەن سۆز و کەلەجانن.

مەلا لە شیعرەکانیدا بە هەستی قورس و بیری قووڵ، خۆشەویستیی خۆی دەردەبڕێت و هەمیشە باسی یارێک دەکات. بۆ هەندێک لە لێکۆڵەران ئەو یارە خوایە، بۆ هەندێک پێغەمبەرە، بۆ هەندێک تەسەوفە، بۆ هەندێک وڵاتە، بۆ هەندێکیش ئەو کچەیە کە مەلا بۆ خۆی ئاشقی بووە.

دیوانی جزیری لە ساڵی ١٩٠٤دا لەلایەن "مارتین هارتمان" لە بەرلین چاپ و بڵاو کراوەتەوە. ساڵی ١٩١٩ لە ستەنبوڵ لەلایەن

شەفیک ئەرواسی" بڵاو کرایەوە.

نموونەیەک لە هەڵبەستی مەلای جزیری:

"شۆخ و شەنگێ زوهرە رەنگێ، دل ژ من بر، دل ژ من

ئاورێن هەیبەت پلنگێ، دل ژ من بر، دل ژ من

وێ شەپالێ مسکی خالێ دێم دورێ گەردەن شەمالێ

جەبهەتا بسکان سەمالێ دل ژ من بر دل ژ من

زلف و خالان، نوون و دالان وان ژ من، دل بر ب تالان

گۆشەیێ قەوسی، هیلالان دل ژ من بر، دل ژ من"

لەبەر ئەوەی مەلای جزیری شاعیری "ئەوین"ە، هێماکانی شیعرەکانی لەسەر بنەمای "ئاگر" دامەزراوە. لە تەواوی دیوانی جزیریدا وشەکانی وەک "نوور، ڕۆناهی، تیرێژ، شەم، ئاتەش، ئاگر، شوعلە، فند و دۆژەهـ" بۆ وەسفکردنی دۆخی خۆشەویستی وشەی سەرەکین. مەلای جزیری شیعری خۆشەویستیی ئاگرینانەی نووسیوە، بەهۆی شیعرە ئاگرینەکانییەوە چیرۆکی لەو جۆرە سەبارەت بە مەلا لەنێو خەڵکدا دەرکەوتوون: مەلای جزیری کاتێک پاڵی بە "تەهتان"ەوە دەدا و شیعری دەخوێندەوە، بەهۆی ئەم شیعرە ئاگرینانە و سووتانی دڵییەوە، تەهتانی پشتی ئەوەندە گەرم دەبوو کە ژنانیش دوای ئەوەی کە مەلا هەڵدەستا، دەهاتن و لەجێی تەنوور، نانیان بەو تەهتانەوە دەدا.

"زانم ژ ئەشقێ دۆژەهی، بەهرەک ژ نارێ ئەسەهی،

ئیرۆ ل ماهێ خەرگەهێ، تەشبیهێ سەیوانی مەلا

زانم پەریشانی ژ دل، بێ هەد ب ئێشانی ژ دل

تەشبیهێ بوریانی ژ دل، بڵەهنە ئینسانی مەلا"

بەهۆی ئەم تایبەتمەندییە ئەویندارییە، مەلای جزیری هەمیشە بۆ وەسفکردنی دۆخی خۆشەویستی پەنای بۆ ئاگر بردووە؛ چی دەتوانێت لە ئاگر باشتر وەسفی خۆشەویستی بکات؟ مەلای جزیری، پێشەنگ و باوکی شیعری کوردی کە هەموو شاعیرانی ئەمڕۆ لە شیعری ئەو ئیلهام وەردەگرن، ساڵی ١٦٤٠ کۆچی دواییی کرد. تەنانەت هەتا ئەمڕۆش دیوانەکەی کراوەتە سەرچاوە بۆ سەدان لێکۆڵینەوە.

زارا عەلی

kurdshop.net